Tác giả Đỗ Quang Tuấn Hoàng viết: “Với đa số người Việt Nam, trà gắn bó suốt cả vòng đời. Mới sinh thì được cha mẹ hái lá trà đun nước tắm cho khỏi hăm da; lớn lên thì uống trà, ăn trà; lễ vật của đám cưới không thể thiếu trà; có bệnh thì chữa bằng trà; chết thì được người thân rải trà khô vào áo quan rồi mới liệm để khử mùi tử khí; trong đám ma, hồn người chết cũng được mời uống trà rồi mới được tiễn ra mộ; xong lễ tang thì hồn cũng được mời uống trà rồi mới lên bàn thờ tổ tiên; ngày giỗ ngày Tết thì được con cháu cúng trà…”
Cuốn khảo cứu Ngàn năm trà Việt là hành trình của tác giả Đỗ Quang Tuấn Hoàng theo chân những tao nhân mặc khách đi tìm cảnh đẹp, trà ngon để thưởng thức; theo chân những thương nhân đi khám phá những vùng trà quý, những vưu vật của đất trời, để mở mang cơ hội giao thương và chia sẻ của ngon vật lạ với nhiều người. Thế nên, cuốn sách sẽ không liệt kê đủ các vùng trà của Việt Nam, mà hầu như tập trung vào các vùng trà shan tuyết cổ thụ, những cách làm trà độc đáo, những phong tục tập quán thú vị liên quan đến trà.”
Chuyện chưa biết về trà Việt
Sách hay phát hành T7/2025: Ngàn năm trà Việt
Cây trà, tên khoa học là Camellia sinensis, búp và lá được hái để chế biến trà. Cây trà hút tinh hoa của trời đất mà sinh trưởng; trải qua quá trình chăm sóc, chế biến của con người mà trở thành sản vật. Trong một búp trà nhỏ bé mà tích tụ cả trời đất bao la và tài trí của con người. Thiên – địa – nhân hợp nhất ở chỗ ấy.
Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp của Liên hiệp quốc (FAO), trà đã trở thành đồ uống được nhiều người sử dụng nhất trên toàn cầu. Số liệu đưa ra tại Diễn đàn Trà thế giới năm 2018 cho thấy trong tổng số 1,6 tỷ lít đồ uống không cồn sử dụng trên toàn cầu thì trà chiếm 266 triệu lít. Tính trung bình, mức tiêu thụ trà là 35,1 lít/người, cao hơn so với đồ uống có gas (30,6 lít) và cà phê (21,1 lít). Có hai phân khúc đang phát triển rất mạnh, đó là trà thảo mộc và trà chế biến thủ công (theo cách truyền thống, từ bàn tay của nghệ nhân).
Trà là thức uống hằng ngày, phổ biến trên thế giới, chỉ đứng thứ hai, sau nước. Nước trà giúp tỉnh táo, tốt cho tim mạch, mát gan, thông mật, phòng tránh các bệnh răng miệng, tiêu hóa, ngừa ung thư… Không chỉ thế, uống trà còn là nét văn hóa ẩm thực độc đáo.
Nằm trong vành đai nóng, trải từ 8002’ đến 23023’ vĩ tuyến Bắc, thiên nhiên Việt Nam phong phú, đa dạng. Khí hậu có hai mùa rõ rệt: một mùa khô mát hay rét và một mùa mưa nóng, phù hợp với hai thời kỳ xâm nhập của gió mùa đông bắc và gió mùa đông nam.
Điều ấy cũng thể hiện ở các vùng trồng trà. Việt Nam hiện đứng thứ năm trên thế giới về diện tích trồng trà và thứ sáu về sản lượng trà. Việt Nam hiện có 34 tỉnh, thành phố trồng trà, với tổng diện tích lên đến 130 nghìn hecta, sản lượng đạt 1,02 triệu tấn trà búp tươi/năm, tương đương 196 nghìn tấn trà khô.
Việt Nam trở thành quốc gia sản xuất, xuất khẩu trà đứng thứ năm trên thế giới. Tổng diện tích cây trà cả nước hiện nay khoảng 122.000 ha. Các địa phương trồng trà chủ yếu là: Thái Nguyên, Phú Thọ, Lâm Đồng, Nghệ An, Yên Bái, Hà Giang…
Hiện nay, Việt Nam đã chế biến được khoảng 15 loại trà khác nhau, trong đó trà đen và trà xanh là hai sản phẩm chủ lực, chiếm tỷ trọng lớn nhất trong xuất khẩu. Dự báo sản lượng xuất khẩu trà của Việt Nam đến năm 2030 đạt 136,5 nghìn tấn, tăng trung bình 0,82%/năm, chiếm khoảng 80% sản lượng trà sản xuất ra.
Sản phẩm trà Việt Nam đã xuất khẩu đến 74 quốc gia và vùng lãnh thổ, chủ yếu là các thị trường như: Pakistan, Trung Quốc, Nga, Indonesia…
Theo báo cáo của Hiệp hội Chè Việt Nam, diện tích trồng trà lớn tập trung chủ yếu ở khu vực trung du và miền núi phía Bắc, sau đó rải rác ở các khu vực như Tây Nguyên, đồng bằng Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ. Một số tỉnh có diện tích đất trồng trà lớn là: Thái Nguyên (22,3 nghìn hecta), Hà Giang (21,5 nghìn hecta), Phú Thọ (16,1 nghìn hecta), Lâm Đồng (10,8 nghìn hecta). Hiện nay, Việt Nam có đa dạng giống trà, theo thống kê có đến 170 giống trà các loại bảo đảm chất lượng và cho năng suất cao.
Theo số liệu từ Hải quan Việt Nam, tính chung cả năm 2024, xuất khẩu trà của Việt Nam đạt 146,11 nghìn tấn, trị giá 256,41 triệu USD, tăng 22,0% về lượng và tăng 23,2% về trị giá so với năm 2023.
Giá bình quân trà xuất khẩu trong năm 2024 đạt 1.755 USD/tấn, tăng 1,0% so với năm 2023. Tính chung trong năm 2024, xuất khẩu trà sang các thị trường chính tăng so với năm 2023 như: Pakistan tăng 24,2% về lượng và tăng 32,9% về trị giá, thị trường Đài Loan (Trung Quốc) tăng 3,8% về lượng và 7,3% về trị giá, Trung Quốc tăng mạnh 127,6% về lượng và tăng 63,5% về trị giá, Indonesia tăng 43,3% về lượng và tăng 47,8% về trị giá… Ngược lại, xuất khẩu sang thị trường Iraq giảm mạnh 43,5% về lượng và giảm 40,1% về trị giá.
XEM THÊM>>Sách hay tháng 6/2025: Dấu hiệu của tình yêu
Ước tính ngành trà hiện thu hút hơn hai triệu lao động
Với đa số người Việt Nam, trà gắn bó suốt cả vòng đời. Mới sinh thì được cha mẹ hái lá trà đun nước tắm cho khỏi hăm da; lớn lên thì uống trà, ăn trà; lễ vật của đám cưới không thể thiếu trà; có bệnh thì chữa bằng trà; chết thì được người thân rải trà khô vào áo quan rồi mới liệm để khử mùi tử khí; trong đám ma, hồn người chết cũng được mời uống trà rồi mới được tiễn ra mộ; xong lễ tang thì hồn cũng được mời uống trà rồi mới lên bàn thờ tổ tiên; ngày giỗ ngày Tết thì được con cháu cúng trà…
“Trà Thái, gái Tuyên” là câu cửa miệng của rất nhiều người Việt Nam, đến độ nó làm nhiều người nghĩ rằng chỉ có trà Thái Nguyên mới là ngon, lấy trà Thái Nguyên làm chuẩn mực, thậm chí nhiều người lầm tưởng chỉ có ở Thái Nguyên mới trồng trà. Rồi đến Thái Nguyên, người ta cũng mặc định chỉ có vùng trà Tân Cương mới ngon. Đến nỗi nhiều người làm trà ở La Bằng, một vùng trà ngon của Thái Nguyên, cũng phải mạo danh trà Tân Cương để bán hàng. Rất nhiều người khách khi đến chỗ chúng tôi uống trà, được mời những chén nước trà không “xanh như nước rau muống luộc” đã bình phẩm ngay rằng đó không phải là trà ngon, bất luận chưa uống lấy một ngụm. Bằng ấy thứ đã đủ thấy người Việt Nam thiếu thông tin thế nào với chính trà Việt Nam, nói gì đến người nước ngoài.
Mê uống trà nên phải lục lọi mọi thứ liên quan đến trà. Đến bất cứ đâu, tôi cũng để tâm tìm cây trà, hỏi người dân cách làm trà, uống trà, những phong tục tập quán liên quan đến trà. Thật may, càng ngày tôi càng khám phá ra rằng chính những dân tộc H’mông, Dao, Tày, Thái, Hà Nhì, Cao Lan, Giáy… ở những vùng thâm sơn cùng cốc lại là những cư dân trà chính hiệu. Họ có những rừng trà cổ truyền đời hàng ngàn năm, có nền văn hóa trà đồ sộ thể hiện qua các tri thức bản địa về cách trồng trà, hái trà, sao trà, bảo quản trà, uống trà, cúng trà…
Ba phần tư lãnh thổ Việt Nam là đồi núi. Người xưa có câu: “Cao sơn xuất hảo trà.” (Núi cao thì có trà ngon.) Quả vậy, những vùng có trà ngon thường nằm ở độ cao từ 1.000 mét so với mực nước biển trở lên, có biên độ thời tiết chênh lệch ngày và đêm lớn nên khí hậu mát mẻ quanh năm, cảnh quan thiên nhiên ngoạn mục với núi cao mây phủ, vực sâu, suối lượn, sông dài… càng ngắm càng mê. Cảnh sao người vậy, người vùng trà hào sảng, lãng mạn, kiên cường, có đời sống văn hóa vật chất và tinh thần phong phú.
Trà Việt du ký
Cuốn du ký này là hành trình của tác giả theo chân những tao nhân mặc khách đi tìm cảnh đẹp, trà ngon để thưởng thức; theo chân những thương nhân đi khám phá những vùng trà quý, những vưu vật của đất trời, để mở mang cơ hội giao thương và chia sẻ của ngon vật lạ với nhiều người. Thế nên, cuốn sách sẽ không liệt kê đủ các vùng trà của Việt Nam, mà chỉ tập trung đa số vào các vùng trà shan tuyết cổ thụ, những cách làm trà độc đáo, những phong tục tập quán thú vị liên quan đến trà.
Mỗi lần tác giả chuẩn bị hành lý để đến những vùng trà là mỗi lần nhận được những câu hỏi từ người thân, bạn bè, tỉ như: “Tưởng đến đấy nhiều lần rồi mà?”, “Đi mãi chỗ ấy rồi mà chưa chán à?”… Quả thật, có những vùng trà tác giả đã đi đi lại lại không biết bao nhiêu lần, nhưng mỗi lần đến là một lần có cảm xúc mới, khám phá những điều lý thú mới.
Sẽ là thiếu sót, thậm chí là vô ơn nếu viết về cuộc sống ngồn ngộn ngoài kia mà lại thiếu chân dung, tâm tư tình cảm, hành động, lời ăn tiếng nói… của những con người đang ngày ngày tiêu thụ trà, gìn giữ, bồi đắp nghề trà, văn hóa trà.
Tác giả Đỗ Quang Tuấn Hoàng chia sẻ: “Để tránh điều ấy, tôi sử dụng dân tộc ký (ethnography). Đây là một phương pháp nghiên cứu quan trọng, nó có thể giúp chúng ta cởi khỏi “nhận thức” của mình chứng mù khái niệm (conceptual blinder). Các phương pháp dân tộc ký bao gồm việc phải tốn rất nhiều thời gian quan sát và tham gia nghiên cứu thực địa với những điều kiện chỉ riêng địa bàn này mới có. Mặc dù chẳng ai có thể loại bỏ hoàn toàn thế giới quan của mình (Geertz, 1977), nhưng việc tạm dừng và gợi mở của dân tộc ký có thể giúp chúng ta phát hiện được những hiện tượng mới.
Và để truyền tải chúng, tôi mô tả đậm đặc (thick description), lối viết luận văn khoa học gắn liền với tên tuổi của nhà nhân học hàng đầu thế giới Clifford Geertz (1926-2006). Lối viết này, với người đọc có tâm hồn rộng mở sẽ tìm ra vẻ đẹp ở sự đa dạng và sự quý giá của những chi tiết. Nhưng với những người khác thì sẽ coi đó là nặng nề. Nhưng ở đời, sẽ là thất bại nếu ta đi tìm câu trả lời vừa lòng tất cả mọi người.
Lịch sử học không phải là chứng minh mà là nguồn tri thức để phân tích. Lịch sử ẩm thực thực chất không thể hiện như các bộ phim, mà trong đó còn bao hàm cả kinh tế, chính trị và xã hội.
Youngha Joo, tác giả cuốn sách Korean History on the Dining table đã viết như vậy. Tôi đã thấu hiểu điều ấy khi viết cuốn sách này. Hy vọng rằng sẽ nhận được sự đồng cảm của quý vị! Và nếu như cuốn sách này gợi được cảm hứng để độc giả lên đường khám phá những vùng trà, gặp gỡ những người đang ngày ngày trồng, chăm sóc, chế biến những búp trà ngon cho đời… thì thật là vinh hạnh!“
